De leukste Italiaanse culinaire spreekwoorden en gezegden
Bestaat er een woord voor het leegschrapen
van je bord met een stuk brood en heeft een
uitdrukking over bouillon iets te maken met
je spaargeld? In Italië wel. Want waar Frans
de taal van de liefde is, spreken ze in Italië
de taal van het eten. Geen ander land heeft
zoveel originele woorden en gezegden rond
de keuken en eettafel. Wij lichten er acht uit.
1. Culaccino
Bestaat er zoiets als een Italiaans diner zonder glazen wijn? Ik heb er in ieder geval nooit een gezien. Maar glazen witte en rode wijnen kunnen ook de nodige troep geven. Het ooit zo smetteloze tafelkleed verandert dan in een abstract schilderij vol sporen en afdrukken van een gezellig avondje. Het Italiaans kent een eigen naam voor de vlek of de kring die een wijnglas, al dan niet permanent, achterlaat op een tafelkleed: culaccino. Overigens wordt het woord ook wel gebruikt voor de afdruk die een gewoon glas water achterlaat (veel kortstondiger, dat wel). Maar naast het benoemen van de vlekafdruk, gebruiken de Italianen het woord ook voor tal van andere culinaire restanten. Het restje van een stuk salami, het kontje van het brood of het laatste restje in de fles kan eveneens worden aangeduid als culaccino. Het woord is afgeleid van culo, dat onderkant of kont betekent. Culaccino is vertaald als kulacino ook te vinden in Indonesië, nog zo’n land waar lekker tafelen een afspiegeling van de cultuur is.
Genua, een stad met vele gezichten, wil je weten waar je moet zijn. Bij deze drie culinaire winkels proef je ’t beste van de stad. 
2. Scarpetta
Die rijke pastasaus of dat laatste beetje ribollita, soms krijg je
dat laatste beetje heerlijks net niet helemaal uit het bord. Maar
Italianen zouden geen Italianen zijn als ze daar niet iets op
hadden bedacht. Inclusief een woord natuurlijk. La scarpetta –
in gebruik fare la scarpetta – is de handeling waarbij je met je
brood de laatste beetjes saus dept of schept. Helemaal logisch is
het gebruik van het woord voor deze handeling overigens niet.
La scarpetta betekent namelijk letterlijk ‘het schoentje’.
Niet per se een voorwerp dat je zou associëren met eten dus.
Het zou hooguit kunnen verwijzen naar het over de grond
schrapen met je schoen. Het goed uitvoeren van la scarpetta –
helemaal officieel hoor je het brood te scheuren en het stukje
dan tussen rechterduim en wijsvinger schoon te vegen – is om
aan de gastvrouw of -heer of aan de chef te laten zien dat het
eten lekker was. Het is dé Italiaanse manier om te tonen dat
zelfs de saus de moeite waard was om helemaal opgegeten te
worden. Of zoals een beroemde advertentie van chipsmerk
Fonzies ooit luidde: se non ti lecchi le dita, godi solo a metà! Als
je je vingers niet aflikt, krijg je maar de helft van het plezier.
3. Cadere a fagiolo
Er lijkt haast geen groente- of fruitsoort te bestaan die Italianen niet in een
spreekwoord hebben verwerkt. Sommige daarvan zijn op het eerste gehoor lang niet
altijd logisch. Want neem nou bijvoorbeeld cadere a fagiolo. Dat betekent letterlijk:
vallen als een boon. De uitdrukking wordt door jong en oud gebruikt en vindt zijn
oorsprong in het sprookje van Jaap en de bonenstaak (Jack e il fagiolo magico). Hier
klimt hoofdpersoon Jaap in een magische bonenplant. Boven komt hij in een andere
wereld waar een reus in een kasteel woont. Na een aantal verwikkelingen weet Jaap
– spoileralert – de reus die hem achtervolgt beneden net op tijd te verslaan door de
bonenstaak om te hakken. Niet gek dus dat dit zinnetje wordt gebruikt om uit te
drukken dat iemand ergens net op tijd arriveert. Cadere a fagiolo, of je valt als een
boon, wil dus zoveel zeggen als: gelukkig je bent er, nu kan het plan doorgaan.
4. Essere come il prezzemolo
Of dit Italiaanse culinaire spreekwoord nou een
compliment is of niet, moeten we maar even in
het midden laten. Maar in een Italiaans gesprek
zou je zomaar eens de uitdrukking essere come
il prezzemolo kunnen horen. Letterlijk betekent
dat: als peterselie zijn. Misschien niet direct een
ingrediënt waar je jezelf mee zou identificeren.
Maar het heeft in dit geval ook niks te maken met
een gek kapsel of een groene gelaatskleur.
Wat er namelijk wel mee wordt bedoeld is…
5. Siamo alla frutta
Een goed gebruik in Italië is om de maaltijd af
te sluiten met een schaal fruit. Niet gek dus dat
een spreekwoord met betrekking tot afsluiting een
‘fruitige’ invalshoek kent. Wanneer je een Italiaan
de woorden siamo alla frutta hoort zeggen, kan dat
namelijk twee dingen betekenen. Letterlijk betekent
het namelijk we zijn bij het fruit (aan het einde van de
maaltijd). Spreekwoordelijk wordt het gebruikt om aan te
geven dat iets op is. Of eigenlijk – zoals Italianen dat ook als geen
ander volk kunnen – wordt het vooral dramatisch en overdreven gebruikt
om te verkondigen dat het allemaal voorbij is, dat je uitgeput bent of dat alles verloren
is. Het is zelfs een graag gebruikt spreekwoord in de politiek of in het nieuws.
6. Tutto fa brodo
Laat het maar aan Italiaanse nonna’s over om
onbedoeld de voorlopers te zijn van een no-waste-beweging. Het gezegde tutto fa brodo betekent: je kunt
van alles bouillon maken. Dat verwijst natuurlijk naar
het feit dat alle restjes in de bouillon kunnen en je
vrijwel altijd wel iets bruikbaars in je keukenkastje vindt.
Die manier van bouillon bereiden, stamt uit de middeleeuwen, maar Italianen van nu gebruiken de combinatie
van die woorden ook vooral graag buiten de keuken.
Want de andere betekenis van tutto fa brodo is namelijk
alle kleine beetjes helpen. De uitdrukking wordt dan
ook vaak gebruikt om te omschrijven dat
alle hulp welkom is en dat al de kleine dingen
samen bijdragen aan een groter doel.
7. Spaghettata
Zoals ieder soort restaurant z’n eigen soortnaam heeft –
denk aan osteria, ristorante, pizzeria, trattoria – heeft ook
ieder soort diner in Italië z’n eigen naam. Zo is er ook, de
in ons land misschien wat minder bekende, spaghettata.
Dat is niet zozeer een maaltijd waarbij áltijd spaghetti
wordt gegeten, maar het gaat hier vooral om het móment
van eten. Spaghettata is namelijk een late night dinner,
soms zelfs na het uitgaan met vrienden. In de praktijk
komt het overigens wel vaak neer op een bord pasta,
omdat dit nu eenmaal snel en makkelijk is. Bovendien is
het hét perfecte middel om de eventuele kater een stap
voor te zijn door te zorgen dat je in ieder geval goed hebt
gegeten voor je je roes uit gaat slapen.
Het bijbehorende recept van zo’n laat avondmaal werd
zelfs van oorsprong spaghettata di mezzanotte
(middernacht-spaghetti) genoemd en bevatte eigenlijk
alles wat je zou kunnen vinden in je keukenkastjes. Denk
aan tomaten in blik, tomatenpuree, chilivlokken, ansjovis,
peterselie en kappertjes. Maar zelfs een gebakken ei, vis
uit blik of bonen zijn vertegenwoordigd in de hedendaagse
spaghettata. En heel soms vraagt dat zelfs om nog een
allerlaatste glas wijn. Het zou niemand dan ook maar iets
verbazen als je hier aan het eind van de avond toch ook
weer een enkele culaccino op tafel ziet.
8. Rendere pan per focaccia
Een gezegde dat draait om brood kon in de Italiaanse taal natuurlijk niet uitblijven.
Rendere pan per focaccia. Oftewel, brood ruilen voor focaccia. Dat klinkt wellicht
sympathiek, maar in de praktijk betekent het zoiets als oog om oog, tand om tand. Of een
meer culinaire vertaling; een koekje van eigen deeg. Het spreekwoord komt al voor in
boeken van de veertiende eeuw. Maar je kunt het gezegde ook in positieve zin gebruiken.
Vroeger werd het gebruikt als verwijzing naar de goede gewoonten tussen buren. In het
bijzonder gaat het over iemand die meel leende van zijn buren, daarvan voor de hele buurt
focaccia’s maakte, die aan hem weer een brood schonk als blijk van waardering.
Tekst: Irene de Bruijne, Illustraties: Ymke Pas
Ga mee op reis met de trein naar Rome
10 dagenvanaf€ 1545p.p.
Met de trein naar Rome inclusief rondreis
Deze duurzame reis brengt je per nachttrein naar de Eeuwige Stad voor een onvergetelijk verblijf.
Meer informatieMeer informatie"*" geeft vereiste velden aan
Editie bestellen
Dit artikel komt uit: De Smaak van Italië editie 2 Mei|juni 2023. Bestel dit nummer hier in onze webshop
Lees ook:
Van aperitivo’s op straat tot goedgevulde borden pasta: in de historische straten van Florence houd je het met gemak een dag uit.
Ga mee op reis naar het onbekendere Monferrato in Culinair Piemonte. Laat je meevoeren langs restaurants van sterren niveau en wijnproeverijen.
Voor het 20-jarig jubileum van De Smaak van Italië selecteerde wijnschrijver Esmee Langereis haar favoriete Italiaanse wijnen van Colaris.
- Author: Redactie
- Posted: juni 7, 2023