Terug naar overzicht

Bezoek de tempelvallei van de stad Agrigento

Sicilië heeft een bewogen geschiedenis; vele volkeren heersten over het eiland. In het zuiden, in Agrigento, ligt de grootste archeologische vindplaats ter wereld, die herinnert aan een van de meest invloedrijke kolonisten; de Grieken. In dit stukje Unesco Werelderfgoed wandel je tussen overblijfselen van hun tempels én vind je sporen van latere overheersers.

Tussen de achtste en de zesde eeuw voor Christus begon Griekenland kustdelen van het huidige Zuid-Italië te koloniseren, inclusief Sicilië. Dit ingenomen gebied werd door de Romeinen Magna Graecia genoemd (Latijn voor ‘Groot-Griekenland’). Veel kuststeden en -dorpen in het zuiden hebben daardoor Griekse wortels. Dat zie je vaak terug in hun naam. Denk aan plaatsen als Napoli, Gallipoli, Monopoli – ‘polis’ is oud-Grieks voor burcht. Het waren bovendien de Grieken die Italië kennis lieten maken met allerlei nieuwigheden: het alfabet en muntgeld, bijvoorbeeld. Dat laatste kwam de handel enorm ten goede, wat vervolgens bijdroeg aan de welvaart van Sicilië en dus aan de groei van de Griekse macht. Én – niet onbelangrijk – de Grieken introduceerden er olijfolie en wijn (die destijds nog mierzoet werd gedronken).

De Belangrijkste nederzetting

Sicilië vormde een van de voornaamste kolonies van de Grieken. Ze stichtten hier verschillende stadstaten, die we tegenwoordig kennen onder meer kennen als Messina, Syracuse en Agrigento. Die laatste, die de Grieken destijds ‘Akragas’ noemden, was de belangrijkste nederzetting. En naar verluidt beeldschoon: de Griekse dichter Pindaros noemde haar zelfs ‘de mooiste stad van de stervelingen’. Vandaag kunnen we die eens zo prachtige nederzetting hier nog altijd deels bewonderen; in de Tempelvallei van Agrigento liggen bijzonder veel Griekse overblijfselen. De meeste stammen uit de vijfde eeuw voor Christus, de tijd dat Magna Graecia haar hoogtijdagen beleefde.

Werelderfgoed

Dat we deze Griekse sporen kunnen bezichtigen hebben we te danken aan de Engelse archeoloog Alexander Hardcastle. In 1920 stuitte hij tijdens een vakantie op Sicilië op de vallei met enkele Griekse ruïnes. Er moest meer onder de grond liggen, wist hij. Hij besloot naar het eiland te verhuizen en er een groots archeologisch onderzoek te starten. Onder de leiding van Hardcastle werden er grote vondsten gedaan. Later, halverwege de twintigste eeuw, kwam dankzij luchtopnamen de oude stedelijke indeling aan het licht. Zo weten we dat de Griekse nederzetting een oppervlakte van maar liefst 1.300 hectare beslaat en de grootste herinnering aan het Magna Graecia vormt. In 1997 werd de Valle dei Templi door Unesco dan ook uitgeroepen tot Werelderfgoed. Maar, een groot deel van de oude Griekse stad ligt nog steeds onder de grond.

Dwalen langs Dorische tempels

Wat er in de afgelopen eeuw naar boven is gekomen, is open voor publiek. Je kunt er ronddwalen langs de overblijfselen van Dorische tempels, mozaïekvloeren, de agora (markplaats), ondergrondse aquaducten en necropolissen (begraafplaatsen). Er zijn twaalf (min of meer) intacte tempels. Maar niet alles hier heeft een Griekse oorsprong. Nadat de Grieken uit het zuiden van Italië waren verdreven, liepen er hier verschillende volkeren rond; onder andere de Romeinen, Arabieren en Normandiërs. Naast resten van de eens zo machtige Griekse stad vind je er heidense en christelijke begraafplaatsen én kerken. Via een 3 kilometer lange route wandel je langs indrukwekkende ruïnes die deze stad eens zo mooi maakten.

Grootste tempel

Een van de meest bijzondere vondsten is de Tempel van de Olympische Zeus; dit was een van de grootste Griekse tempels uit de oudheid. Het dak van de tempel werd gedragen door telamons; immense sculpturen van mannen maar liefst zeven en een halve meter hoog – die Atlas moesten voorstellen die het hemelgewelf ondersteunt. Helaas hebben alleen de basis en het hoofdaltaar de tand des tijds doorstaan; de tempel werd in 1401 door een aardbeving verwoest. Je hebt dus heel wat fantasie nodig om het oorspronkelijke ontwerp eruit te halen. Gelukkig staat in het bijbehorende archeologisch museum van Agrigento nu een model tentoongesteld van hoe de tempel er eens uit gezien moet hebben. Ook zijn er twee van de telamons bewaard gebleven, zij het niet helemaal intact. Een daarvan ligt te midden van de overblijfselen in de vallei en de andere bevindt zich in het archeologisch museum.

De tempel van Zeus

De oudste tempel in de vallei – van eind zesde eeuw v. Chr. – is die van Herakles, een van de grootste helden van de Griekse mythologie. Herakles was de zoon van oppergod Zeus en de man die werkelijk álles kon. Niet gek dus, dat de Grieken voor hem als eerste een tempel bouwden hier, al is het niet honderd procent zeker dat deze tempel aan de Griekse held gewijd is, maar wel zeer waarschijnlijk. Het dak van de tempel van Zeus was versierd met een ingenieus systeem van leeuwenkoppen die regenwater afvoerden. Van die koppen zijn twee verschillende typen gevonden; één uit het einde van de zesde eeuw v. Chr. en de ander ongeveer een halve eeuw jonger. Beide zijn te zien in het archeologisch museum. Ook deze tempel werd waarschijnlijk verwoest door een aardbeving en van de oorspronkelijke achtendertig zuilen staan er vandaag nog slechts negen deels overeind.

Akragas

Toen de Grieken uit Italië waren verdreven (eind derde eeuw v. Chr.) betekende dat niet het einde van hun cultuur; sterker nog, de Romeinen lieten die helemaal voor wat die was. Wel veranderden zij de naam van Akragas in het Latijnse Agrigentum. Maar met de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk verloren ook zij hier hun machtspositie, waarna verschillende volkeren over het eiland heersten, waaronder de Vandalen, Byzantijnen en Arabieren. In 1084 landden er weer nieuwe kolonisten op Sicilië, de Normandiërs, die de naam van de stad op hun beurt veranderden in Girgenti. Eeuwenlang ging de Zuid-Siciliaanse stad onder deze naam door het leven. Pas in 1926, toen het eiland inmiddels ingelijfd was bij het Italiaanse koninkrijk, kreeg de stad haar huidige naam, Agrigento. Naar Agritentum, de naam die de Romeinen haar ruim tweeduizend jaar eerder hadden gegeven.

Opgegraven woonwijk

Een andere bijzondere vondst is de Grieks-Romeinse wijk, die zich uitstrekt over 1 hectare. Deze wijk laat zien dat er op deze plek niet alleen goden werden vereerd, maar dat hier ook mensen woonden. Je kunt er de resten bewonderen van zevenentwintig huizen, verdeeld over drie blokken. De huizen zijn gerangschikt rond een binnenplaats met een zuilengalerij. Er zijn reservoirs blootgelegd en groeven langs de huizen die dienden als afwateringskanalen. Naast de huizen kwamen er ook pakhuizen, ateliers en winkels tevoorschijn. De Romeinen, zo ontdekten de onderzoekers, volgden aanvankelijk de bouwtraditie van de Grieken. Maar vondsten die stammen uit latere perioden tonen dat de Romeinen later uitbundiger zijn gaan bouwen; in de tweede en derde eeuw na Christus waren de huizen een stuk groter en versierd met muurschilderingen en mozaïekvloeren. In het nabijgelegen archeologisch museum kun je onder andere nog de indrukwekkende mozaïekvloer van de Casa di Gazzella bewonderen, met erop – inderdaad – een gazelle.

Best bewaarde geheim

Die wisseling van overheersers heeft zowel voor- als nadelen gehad voor het behoud van de Tempelvallei. Een goed voorbeeld hiervan is de Tempel van Concordia, die het best bewaard is gebleven. Dit is zelfs een van de best bewaarde Griekse tempels in Europa. Het bouwwerk prijkt dan ook terecht op vrijwel elke ansichtkaart van de Valle dei Templi. Het is alleen niet duidelijk aan wie de tempel gewijd werd; de naam Concordia werd verzonnen aan het begin van de jaartelling door een van de eerste Siciliaanse geschiedkundigen en heeft dus niets met de oorsprong van de tempel van doen. Dat we hem vandaag nog in deze staat kunnen aanschouwen, is te danken aan de Byzantijnen. In de zesde eeuw na christus, toen de tempel al bijna duizend jaar overeind stond en de Grieken allang waren afgedropen, had de Byzantijnse bisschop van Sicilië er een nieuwe functie voor bedacht. Hij liet de tempel transformeren tot een kerk, gewijd aan Paulus en Petrus. Het voordeel van deze beslissing – die we vandaag als barbaars zouden beschouwen – is dat het bouwwerk door deze nieuwe functie beter geconserveerd werd. En daar plukken we nu de culturele vruchten van. Later zouden meer christelijke overheersers gebruikmaken van de overblijfselen die de Grieken hier achterlieten, zo gebruikten Normandiërs de tempel van Demeter (godin van de landbouw) simpelweg als fundament voor de San Biagio-kerk. Die kerk staat nog altijd overeind en bij de entree zijn de fundamenten van de tempel ter ere van de godin nog goed zichtbaar. Een plek die meer dan vijftienhonderd jaar geschiedenis vertelt in stenen, dus.

Praktisch
Entree vallei € 10, combiticket met museum € 13,50 Het is ook mogelijk om een begeleidende tour door de vallei met een archeoloog te boeken.

Fotografie: Sofie Delauw | Tekst: Liselotte van Leest

Editie bestellen

Dit artikel komt uit: De Smaak van Italië editie 6 januari|februari 2023. Bestel dit nummer hier in onze webshop

Reis mee naar Sicilië

"*" geeft vereiste velden aan