Terug naar overzicht

Paestum: de stad van godinnen

Wie de Italiaanse regio Campanië bezoekt raakt al snel onder de indruk van de cultuur, die Grieken en Romeinen in dit gebied hebben achtergelaten. Aan de Baai van Napels liggen de steden Pompeii en Herculaneum, die in 79 n.Chr. door de uitbarsting van de Vesuvius werden bedolven onder vulkanische as en modder. En op Capri zijn de resten teruggevonden van de villa, waarin keizer Tiberius zijn dagen in ongekende luxe doorbracht. Ten zuiden van de Baai van Napels ligt een indrukwekkende antieke stad, die minder bekend is bij het grote publiek: Paestum, de stad van godinnen. Op dit moment is Paestum het onderwerp van een tentoonstelling in het Leidse Rijksmuseum van Oudheden.

De vlakte van Salerno was sinds de middeleeuwen een verlaten gebied. Aanslibbing van rivieren had het land drassig gemaakt en de malaria had de bewoners verdreven naar hoger gelegen woonsteden. Op kleine schaal werden er waterbuffels gehouden voor de productie van mozzarella, nog steeds een lokale specialiteit van Campanië. In de 18^eeeuw werden er in het koninkrijk Napels plannen gemaakt om de infrastructuur van de vlakte te verbeteren door drooglegging en het bouwen van wegen. Ingenieurs trokken met hun apparatuur naar het zuiden en brachten de vlakte in kaart. In het grote onherbergzame gebied stuitten zij tot hun grote verrassing op een vrijwel intacte stadsmuur. Ook zagen zij drie prachtig bewaarde tempels, met imposante zuilen van bijna twee meter in doorsnee. Zij keerden met hun verhalen, schetsen en tekeningen terug naar Napels en het nieuws bracht een stroom van oudheidkundigen, architecten en toeristen op weg naar deze bijzondere plek. Sindsdien is Paestum een belangrijke archeologische site, die in 1998 de status van Unesco Wereld Erfgoed heeft gekregen.

Wandschildering Lucaans graf. Collectie Museum Paestum, foto Massimiliano Marino

Het begin: de Griekse stad

Rond 600 v.Chr. stichtten Grieken uit de stad Sybaris in Zuid-Italië de nederzetting Poseidonia, ‘stad van Poseidon’. Deze eerste bewoners moesten zich aanvankelijk met landbouw en veeteelt in leven houden, wonend in tenten en hutten. De plaats voor de nieuwe stad was goed gekozen: een min of meer rechthoekig kalkplateau in een vruchtbaar gebied, dat doorsneden werd door kleine riviertjes die ontsprongen in de bergen ten oosten van de vlakte. Rond 550 v.Chr. verrezen binnen en buiten Poseidonia twee majestueuze tempels voor de godin Hera. Binnen de stad een heiligdom dat de godin deelde met haar echtgenoot Zeus en buiten de stad aan de rivier Sele een Heratempel met rijk versierd beeldhouwwerk. Deze tempel moest de Griekse aanwezigheid in het grensgebied markeren. Imposante reliëfs lieten de heldendaden van Heracles zien, aangevuld met hoogtepunten uit de Trojaanse Oorlog en de Griekse mythologie. Rond 500 v.Chr. werd een tempel voor Pallas Athena gebouwd en zo’n vijftig jaar later werd de grootste tempel voltooid, opnieuw aan Hera gewijd, in de Dorische bouwstijl die in Zuid-Italië gangbaar was. Ook vandaag de dag straalt deze tempel grootheid en grootsheid uit, zowel door de afmetingen als door de imposante en goed bewaarde architectuur. Buiten de stad lag een heiligdom voor Aphrodite, de godin van de liefde. Poseidonia werd een ‘stad van godinnen’. Hun populariteit kan worden verklaard door hun beschermende taken voor huwelijk, vruchtbaarheid en voortplanting. Hera wordt afgebeeld met een granaatappel in haar hand, vol met zaadjes, een symbool van fertiliteit.

De graven van deze eerste generaties Griekse bewoners zijn opvallend sober. Er is tot nog toe één beschilderde tombe teruggevonden, het beroemde ‘Graf van de Duiker’ (Tomba del Tuffatore). De wanden zijn gedecoreerd met een symposium: op aanligbedden genieten Griekse mannen van wijn, muziek en van elkaar. Op de dekplaat is te zien hoe een naakte jongeman van een duiktoren afspringt en in volle vaart het water tegemoet gaat. Een verwijzing naar de geneugten van de jeugd? Of is de sprong een symbool van de overgang van leven naar dood? Zeker weten doen wij het niet.

In de loop van de 5^e eeuw v.Chr. komen er steeds meer bewoners van buiten de stad in Poseidonia wonen: zij worden de Lucaniërs genoemd, een lokale bevolkingsgroep, die (waarschijnlijk als huurlingen) in Poseidonia werkzaam waren. Tegen het einde van de 5^e eeuw v.Chr. namen zij de macht in de stad over. Er zijn archeologisch gezien geen sporen van geweld teruggevonden, dus de machtswisseling is waarschijnlijk geleidelijk tot stand gekomen, zonder militair ingrijpen. Feit is dat Poseidonia een Lucaanse stad werd.

Tempel van Athena in Paestum. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

De Lucaanse stad

De Lucaanse hegemonie had geen zichtbare invloed op de materiële cultuur van de stad. De levensstijl van de Grieken beviel de Lucaniërs kennelijk goed. In hun graven worden Griekse wijnserviezen teruggevonden en zij staan in vol ornaat afgebeeld op Grieks aardewerk: dappere krijgers met versierde harnassen, in gevecht met tegenstanders of terugkerend uit de strijd met oorlogsbuit. Ook in de grafschilderingen komt deze symboliek voor. Een intrigerende scène uit een Lucaans graf laat een krijger te paard zien, die wordt verwelkomd door een gesluierde vrouw. Achter het paard zijn twee krijgsgevangenen vastgebonden, met een woeste, onverzorgde haardos. De Lucaniër laat zich hier afbeelden met tegenstanders, die een ‘barbaarse’ indruk maken. Bij het Lucaanse grafritueel hoorden ook sportwedstrijden, die bloedige aspecten hadden. Vuistvechters slaan er begeleid door fluitmuziek op los. Halfnaakte, gewapende strijders vechten met elkaar tot de dood er op volgt.

Paestum: de Romeinse stad

Tussen 343 en 290 v.Chr. woedden in Zuid-Italië de Samnitische Oorlogen. Griekse steden hadden de hulp van Rome ingeroepen tegen de dreiging die uitging van de Samnieten, bergvolkeren die werden aangetrokken door de welvaart van de kustplaatsen. De Samnieten veroverden grote delen van de kuststrook en andere vijanden van Rome, zoals de Etrusken, sloten zich bij hen aan. Poseidonia was al in Lucaanse handen en bleef buiten de strijd. Na de oorlogen werd het Lucaans-Griekse Poseidonia in 273 v.Chr. ingericht als een Romeinse stad met een nieuwe naam: Paestum. Er werd een forum gebouwd, een vergaderzaal voor stadsraad en senaat (comitium en curia), een amfitheater en tempels voor Romeinse goden. Sommige Griekse gebouwen werden afgebroken en verdwenen onder de Romeinse stadsaanleg.

Door de aanleg van een nieuwe Romeinse handelsroute ver van de kuststrook raakte Paestum geïsoleerd. De bewoners gingen zich toeleggen op een andere bron van inkomsten: de rozenteelt. Rozenparfum werd het belangrijkste exportproduct van Paestum en vond zijn weg door heel Italië. De oude godinnen bleven vereerd worden, maar nieuwe Romeinse bewoners brachten andere rituele praktijken met zich mee. In de votiefdepots worden veel terracotta beeldjes van kinderen gevonden en modellen van baarmoeders, bedoeld om vruchtbaarheid te wensen.

Tempel van Athena in Paestum. foto Servaas Nijens

In de loop van de 3^e eeuw n.Chr. begonnen de rivieren rond Paestum dicht te slibben en trad het water buiten de oevers. Het land werd drassig, de malariamug rukte op en de bevolking van de stad kromp. Piraten uit Noord-Afrika deden regelmatig aanvallen op de kust. Uiteindelijk werd de nederzetting in de 7^e eeuw verlaten en vestigden de bewoners zich in een nieuwe stad, hoog in de heuvels rond de vlakte. Alleen de eenzame tempels en de stadsmuur stonden nog overeind en herinnerden als stille getuigen aan de vroegere grootsheid van het Grieks-Lucaanse Poseidonia. In de nieuwe stad Capaccio werd in de 10^e eeuw een heiligdom gebouwd voor de Heilige Maria. Zij draagt een granaatappel in haar rechterhand, dezelfde vrucht die in de eeuwen daarvoor het attribuut was van de godin Hera. En zo werd de continuïteit van de moedercultus in deze regio gewaarborgd.

De tentoonstelling ‘Paestum. Stad van godinnen’ is tot en met 25 augustus 2024 te zien in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. De expositie is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met het Parco Archeologico di Paestum e Velia. Naast de 80 bijzondere bruiklenen uit Paestum zelf, zijn er in de expositie topstukken te zien uit de collecties van het Musée du Louvre, de Staatliche Museen zu Berlin, Antikensammlung, het Allard Pierson, de Nationale Numismatische Collectie (De Nederlandsche Bank) en het Rijksmuseum van Oudheden zelf.

Bij de expositie wordt een audiotour (NL/ENG) aangeboden, evenals de podcastserie- en het tentoonstellingsboekje ‘Paestum. Stad van godinnen’ (€12,50). Verder verschijnt er een RMO Magazine (€3,95), worden er lezingen gehouden en zijn er extra kinderactiviteiten in de schoolvakanties. Gelijktijdig met de tentoonstelling ‘Paestum’ is in het Rijksmuseum van Oudheden de expositie ‘Romeinse villa’s in Limburg’ te zien. Meer informatie is te vinden op www.rmo.nl.

Dit artikel is een samenwerking met Museum van Oudheden | Tekst: Ruurd Binnert Halbertsma

"*" geeft vereiste velden aan